حرکت خودرو به سه ماده‌ی بسیار مهم که ما مسئول تأمین آن‌ها هستیم، وابستگی دارد. این مواد، سوخت، آب و روغن موتور هستند. از دیدگاه تئوری، بنزین یا گازوئیل طی احتراق با هوا، تأمین‌کننده‌ی انرژی لازم برای حرکت خودرو است و آب، قطعات درگیر را خنک می‌کند. در این میان، روغن یا هر روان‌کننده‌ی دیگر، حرکت قطعات این سیستم را ممکن می‌کند.

همه‌ی ما می‌دانیم که روغن موتور هم مثل سوخت، باید در پیشرانه‌ی خودرو ریخته و به طور مداوم بازرسی شود؛ اما زمان تعویض، نوع روغن و مقدار آن اهمیت زیادی دارد. استفاده از خودروهای مدرن با سیستم‌های پیشرفته، هنوز نتوانسته است جای یک راننده‌ی آشنا به اصول فنی در بحث روغن موتور را بگیرد. پس رانندگان جوان نیز باید اطلاعات خود را در زمینه‌ی شناخت این ماده‌ی مهم افزایش دهند.

تصور یک موتور بدون سیستم روان‌کننده غیر ممکن به نظر می‌رسد. حتی در موتورهای کوچک هم از گریس یا انواع روغن برای کاهش اصطکاک قطعات استفاده می‌شود. قطعات مکانیکی به این ماده نیازمندند تا به هنگام حرکت و سایش با یکدیگر، دچار فرسایش نشوند و حرارت ناشی از اصطکاک، کاهش یابد. علاوه بر این، ذرات معلق و رسوبات محیط نیز می‌تواند جذب روان‌کننده‌ها شود و از آسیب به سیستم‌های مختلف خودرو، جلوگیری کند. با این اوصاف مسلما ساختمان شیمیایی انواع روغن‌ موتور، با توجه به وظایف مهمی که در یک خودرو ایفا می‌کند، پیچیده و دانش‌بنیان است و ساخت آن به سادگی ممکن نیست؛ اما شناخت روغن خودرو و استفاده‌ی صحیح از آن با رعایت چند نکته‌ی ساده امکان‌پذیر خواهد بود.

۱- روغن ماینرال یا سینتیک؟

فرقی نمی‌کند خودروی شما مدرن یا قدیمی باشد. این‌روزها برای هر نوع خودرو می‌توان روغن مناسب ماینرال (ارگانیک)، سینتیک یا نیمه سینتیک خریداری کرد. روغن‌های ماینرال که به آن‌ها روغن طبیعی نیز گفته‌ می‌شود، مستقیما از نفت یا گاز طبیعی در پالایشگاه استخراج می‌شوند. از زمانی که خودروهای بنزینی تولید می‌شوند، این روغن‌ها نیز وجود دارند. مهم‌ترین مشخصه‌ی روغن‌های ماینرال، طول عمر کم در مقایسه با نوع سینتیک و البته قیمت پایین‌تر است.

فرایند ساخت روغن‌های سینتیک، کاملا شیمیایی و مهندسی‌شده است. این فناوری در مقایسه با روغن‌های ماینرال، هزینه‌ی بیشتری در بر دارد که منجر به گران‌تر شدن روغن‌های سینتیک می‌شود. در عوض طول عمر روغن‌های سینتیک بیش‌تر از نوع ارگانیک است و در شرایط حرارتی نامتعارف، مثل آب و هوای بسیار سرد و بسیار گرم یا در پیشرانه‌هایی که تحت فشار با دورهای بالا کار می‌کنند (مثل خودروهای اسپرت)، عملکرد بهتری دارند. به بیان ساده، روغن‌های سینتیک ساختار مولکولی یکنواخت‌تری دارند که این ساختار، به مولکول‌های کروی آن‌ها اجازه می‌دهد به سادگی روی هم حرکت کنند. درصورتی‌ که مولکول‌های روغن‌ ماینرال را می‌توان به مکعب‌هایی تشبیه کرد که برای لغزیدن روی یکدیگر با مشکل مواجه هستند.

فراموش نکنیم که ممکن است در روغن‌های سینتیک هم از مواد طبیعی و حاصل از نفت استفاده شود که در این‌صورت با رسیدن به نسبت خاصی، روغن نیمه سینتیک نامیده می‌شود. این نوع روغن‌ها از نظر قیمت و عملکرد، بین روغن‌های سینتیک و ماینرال قرار می‌گیرند و معمولا برای خودروهای سنگین، مثل وانت‌بارها و شاسی‌بلندها توصیه می‌شوند.

۲- ویسکوزیته چیست؟

در قسمتی از موتور خودرو که درپوش مخزن روغن قرار دارد، حتما عددی به صورت xW-y مثل 20W-50 دیده می‌شود که میزان ویسکوزیته‌ی روغن مناسب برای خودروی شما را نشان می‌دهد.

عددی که به عنوان ویسکوزیته یا گرانروی یک سیال بیان می‌شود، بیانگر میزان مقامت آن در برابر جاری شدن است. ما برای درک ویسکوزیته‌ی روغن موتور، از اعدادی که روی بسته‌بندی آن دیده می‌شود، استفاده می‌کنیم. هرچه عدد ویسکوزیته بالاتر باشد، مقاومت سیال دربرابر جاری شدن بیشتر خواهد بود. به عنوان مثال، ویسکوزیته‌ی عسل بالاتر از ویسکوزیته‌ی آب است. در قدیم به این عدد، وزن روغن هم گفته می‌شد که البته تعریف درستی نیست.

بنیاد SAE مخفف عبارت Society for Automobile Engineers (بنیاد مهندسین خودرو)، ویسکوزیته‌ی تمام انواع روغن‌ موتور را در دمای ۹۸.۹ درجه‌ی سانتیگراد آزمایش می‌کند. این درجه حرارت به عنوان یک استاندارد قراردادی (معادل ۲۱۰ درجه‌ی فارنهایت) برای پیشرانه‌های خودرو در حین کار، مورد قبول واقع شده است.

روغن‌های چهار فصل به واسطه‌ی استفاده از پلیمر‌های خاص می‌توانند ویسکوزیته‌ی متفاوتی در دماهای مختلف داشته باشند. حرف W در توضیح ویسکوزیته‌ی این روغن‌ها، از واژه‌ی Winter به معنی زمستان گرفته شده است. به عنوان مثال روغنی که عبارت 20W-50 روی آن دیده می‌شود، ویسکوزیته‌ای بین ۲۰ تا ۵۰ دارد. یعنی زمانی که موتور خودروی شما گرم باشد (حدود ۱۰ دقیقه پس از استارت، به دمای ۱۰۰ درجه‌ی سانتیگراد رسیده باشد) روغن دارای ویسکوزیته‌ی ۵۰ است؛ اما در لحظه‌ی استارت ویسکوزیته‌ی ۲۰ دارد، یعنی با این‌که هنوز گرم نشده (به واسطه‌ی استفاده از پلیمر‌ها)، روان‌تر است.

حال برای روشن‌تر شدن ماجرا، روغن‌های 20W-50 و 15W-50 را مقایسه می‌کنیم. اگر در هوای بسیار سرد زمستان، مثلا منفی ۲۰ درجه به سراغ خودرو برویم، روغن 15W-50 کاملا بهتر از روغن 20W-50 در موتور جاری خواهد شد. به همین دلیل، خودروهای داخلی در اکثر مناطق ایران با ویسکوزیته‌ی 20W-50 به خوبی کار می‌کنند و تا دمای منفی ۱۰ درجه مشکل خاصی ندارند؛ اما مردم مناطق سردسیر کشور، مثل استان‌های آذربایجان از روغن‌هایی 10W-40 یا 5W-30 استفاده می‌کنند. فراموش نکنیم روغن‌های 20W-50، معمولا ماینرال و نمونه‌هایی مثل 5W-30 از نوع سینتیک هستند.

۳- چه زمانی روغن را عوض کنم؟

در گذشته، رسم جالبی میان رانندگان وجود داشت که هر ۵ هزار کیلومتر روغن خودرو را عوض می‌کردند. این سنت عجیب نه‌ به‌واسطه‌ی کیفیت روغن‌، بلکه به دلیل آسان‌ بودن شرایط فهم آن فراگیر شد؛ چرا‌که رانندگان با رسیدن کیلومترشمار خودرو به اعدادی با ضریب ۵، مثل ۸۰ هزار یا ۸۵ هزار، اقدام به تعویض روغن می‌کردند. ضمن اینکه باتوجه به ماینرال بودن روغن‌ها و احتمال اتمام طول عمر آن‌ها، حتی در صورت استفاده نکردن از خودرو، سالی ۲ بار به تعویض روغن مراجعه می‌کردند، هرچند که بعضی افراد نیز در انتهای هر فصل (هر سه ماه) به سراغ روغنی با ویسکوزیته‌ی مخصوص آن فصل می‌رفتند.

امروزه نه‌تنها فناوری ساخت روغن موتور پیشرفت زیادی داشته است، بلکه پیشرانه‌ها نیز بسیار کمتر از گذشته باعث استهلاک روغن می‌شوند. بعضی خودروهای مدرن، زمانی که روغن از استاندارد خود خارج شود، راننده را مطلع می‌کنند؛ اما تا حدود زیادی می‌توان به عددی که روی بسته‌بندی روغن نوشته شده است، اعتماد کرد.

خودروهای برون‌شهری که معمولا پیشرانه‌ی آن‌ها در یک دور موتور ثابت کار می‌کند، دیرتر به تعویض روغن احتیاج خواهند داشت؛ اما بهتر است کسانی که در شهر، با ایست و حرکت‌های متوالی مواجه هستند، پیش از رسیدن به کیلومتر انقضای روغن، نسبت به تعویض آن اقدام کنند.

۴- چک کردن روغن چه فایده‌ای دارد؟

این حرکت از زمان اختراع خودروها تاکنون، در میان رانندگان ثابت بوده است و با وجود رشد فناوری، همچنان انجام می‌شود. شاید با حضور سنسورهای متعدد در خودروهای مدرن امروزی، چک کردن روغن موتور کاری بیهوده به‌ نظر برسد؛ اما دست کم باعث بالا رفتن کاپوت ماشین می‎شود تا وضعیت ظاهری پیشرانه و متعلقات آن، مثل رادیاتور، وایرها و... مشاهده شود.

هرچند پیشرانه‌ی خودروهای امروزی، زیر پوشش مخصوصی مخفی شده؛ اما همچنان محل چک کردن روغن در دسترس است. فراموش نکنید، فقط و فقط در زمانی که خودرو کاملا سرد شده باشد (یک ساعت پس از خاموش کردن پیشرانه) اقدام به باز کردن پیچ مخصوص و بیرون آوردن گیج روغن (میله‌ی فلزی باریک درجه‌بندی شده) کنید. برای فهم دقیق مقدار روغنی که در موتور وجود دارد، بهتر است یک‌بار، این گیج را با دستمالی که پرز ندهد، تمیز کنید و مجددا و به آرامی به داخل مخزن بازگردانید. بیرون کشیدن آرام گیج در مرتبه دوم، مقدار روغن داخل موتور را به شما نشان می‌دهد که باید بین خط مینیموم و ماکزیمم باشد.

اگر از میزان روغن در پیشرانه اطمینان حاصل کردید، مجددا پس از تمیز کردن گیج با پارچه‌ی مناسب، آن‌ را به جای خود بازگردانید. هرگز از دست بدون دست‌کش برای تمیز کردن گیج استفاده نکنید و در صورت لمس روغن، از آب و صابون برای شست و شوی دست‌ها استفاده کنید.

۵- آیا لازم است به خودرو، روغن اضافه کنیم؟

فرض‌ کنیم گیج روغن را چک کرده و متوجه کمبود روغن در خودرو شده‌اید. در این حالت می‌توانید با دانستن ویسکوزیته‌ی روغنی که در خودروی شما وجود دارد، اقدام به خرید روغن و اضافه کردن آن به مخزن مربوطه کنید. مهم‌ترین نکته در این حالت نیز اطمینان از سرد بودن پیشرانه، استفاده از قیف مناسب و دست‌کش است.

عمل اضافه‌ کردن روغن را به آرامی انجام دهید و در صورت پر شدن قیف، یک یا دو دقیقه صبر کنید، سپس گیج را بررسی کنید تا درصورت رسیدن سطح روغن به میزان استاندارد (بین خط مینیموم و ماکزیمم)، روغن بیشتری اضافه نشود.

چنانچه کم‌ شدن روغن موتور، به طور مداوم برای خودروی شما اتفاق می‌افتد، دو سناریو وجود دارد. حالت اول، احتمال روغن‌ریزی از موتور و خصوصا از قسمت پیچ زیر منبع روغن (کارتر) است که با گذاشتن یک مقوای بزرگ در زیر موتور قابل بررسی خواهد بود. اگر پس از انجام این آزمایش و گذشت چند روز، لکه‌ی روغن روی مقوای مذکور دیده نشد، این احتمال وجود دارد که خودروی شما دچار روغن‌سوزی و ایراد در قسمت واشر سرسیلندر باشد. در این حالت، باید هرچه زودتر به نزدیک‌ترین تعمیرگاه مجاز مراجعه کنید.